(GLO)- Với người Jrai, cồng chiêng gần như có mặt trong mọi sinh hoạt văn hóa, nghi lễ của gia đình và cộng đồng. Nếu người Jrai ở vùng Đông Nam tỉnh dùng bộ chiêng Kđơ đánh trong các lễ hội vui thì người Jrai ở huyện Chư Păh lại sử dụng bộ chiêng Honh. Điều đặc biệt ở chỗ, bộ chiêng Honh chỉ đánh trong các lễ hội mang tính chất vui vẻ, chúc mừng của gia đình, cộng đồng và không đánh trong các lễ có tính chất buồn đau, thương nhớ.
Ông Rơ Châm Yũ-già làng Yah (thị trấn Ia Ly, huyện Chư Păh) cho biết: “Chiêng Honh là bộ chiêng truyền thống của người Jrai gồm 13 chiếc. Nó chỉ được đánh trong những lễ hội vui như mừng nhà rông, mừng lập làng mới, mừng nhà mới… không đánh trong lễ bỏ mả”. Do vậy, giai điệu của tiếng chiêng lúc nào cũng bay bổng, nhộn nhịp như muốn hối thúc mọi người cùng đến tham gia, chung vui với dân làng. Trước đây, hầu như gia đình nào cũng sở hữu ít nhất 1 bộ chiêng này. Nhưng hiện nay, người dân trong vùng đa phần sử dụng các loại chiêng cải tiến, chiêng Honh ít được sử dụng, vì thế nó cũng mất dần theo năm tháng. Còn theo ông Rơ Châm Líc thì: Hiện nay, làng Yah chỉ còn gia đình ông lưu giữ 2 bộ chiêng Honh. “Đây là tài sản của cha mẹ để lại, gia đình nào có việc vui đều dùng bộ chiêng này để đánh”-ông Líc chia sẻ.
Bộ chiêng Honh làm bằng đồng thau, gồm 13 chiếc hợp thành và được chia làm 2 nhóm. Nhóm giữ vai trò đệm trong quá trình diễn tấu là các chiêng có núm (5 chiếc), nhóm cón lại là phần giai điệu gồm những chiếc chiêng bằng (8 chiếc). Trong mỗi nhóm, tùy vào kích thước và cường độ âm thanh phát ra, người Jrai đặt tên cho từng cái. Theo kích thước từ lớn đến bé trong nhóm chiêng có núm lần lượt được gọi tên: Na, Mông, Búp, Bêl và Pop; với nhóm chiêng bằng cũng lần lượt là: Tôh, Trêt, Tơl, Tut, Toal, Trot, Tret và Tneng. Tuy nhiên, theo tác giả Đào Huy Quyền trong tập sách “Văn hóa cồng chiêng các dân tộc Tây Nguyên” (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2010) có đoạn viết về chiêng Honh lại có những tên gọi khác cho mỗi loại chiêng. Theo đó, chiêng có núm lần lượt được gọi từ lớn đến nhỏ: Ania, Mông, Mung, Mông nhé, Mung nhé; chiêng bằng cũng lần lượt được gọi từ lớn đến nhỏ: Tô tổ, T’rết, Tơl, Tut, Tual, Tut nhé, T’rát, Teng neng. Có thể đây là do cách gọi chiêng Honh của người dân ở vùng khác.
 |
| Người dân làng Yah (thị trấn Ia Ly, huyện Chư Păh) đánh chiêng, múa xoang quanh cây nêu trong lễ mừng nhà rông mới có nghi thức đâm trâu. Ảnh: Xuân Toản |
Biên chế cùng chiêng Honh là một chiếc trống (gor) giữ nhịp và chũm chọe (groih) để tăng phần âm thanh vui nhộn. Ứng với mỗi nhóm chiêng có từng loại dùi đánh khác nhau, nhưng tất cả được gọi là cloh. Với nhóm chiêng có núm, người ta tạo ra một chiếc dùi có bọc nhiều lớp vải mềm ở đầu nhằm tạo độ đàn hồi khi đánh vào núm chiêng. Cường độ âm thanh phát ra từ mỗi chiếc chiêng một phần phụ thuộc vào cấu tạo chiếc dùi và lực tác động lên nó. Dùi được sử dụng trong nhóm chiêng có núm lần lượt được gọi kèm theo tên của chiêng như: cloh Na (dùi đánh chiêng có núm lớn) và lần lượt là cloh Mông, cloh Búp…. Các dùi đánh chiêng bằng được gọi chung là cloh. Người Jrai thường sử dụng một loại cây gỗ thân mềm, có vỏ dày (thường gọi là ren) hay đơn giản hơn, người ta chặt những đoạn của thân cây mì để đánh. Khi dùng xong, loại dùi có bọc vải người ta giữ lại, loại dùi để đánh chiêng bằng người ta vứt bỏ, khi nào đánh lại làm cái mới. Khi được hỏi, tại sao không làm dùi cố định để sử dụng nhiều lần, ông Rơ Châm Thuyết (làng Yah) lý giải: “Các loại dùi đánh chiêng bằng được làm từ một loại cây thân mềm có lớp vỏ dày, nếu giữ lại để càng lâu lớp vỏ càng khô và cứng lại, đánh dễ làm hỏng chiêng. Trong khi đó, loại cây ren và cây mì để làm dùi thì lúc nào cũng có sẵn”.
Chiêng Honh thường do nam giới sử dụng, chủ yếu là những người lớn tuổi có kinh nghiệm hoặc những người đã lập gia đình nhưng giỏi đánh chiêng, người trẻ tuổi không sử dụng; được đánh xung quanh biểu tượng thiêng (cây nêu) và con vật hiến sinh. Mỗi người một chiếc hợp lại tạo nên giai điệu lúc trầm lúc bổng. Dẫn đầu đoàn cồng chiêng là một người vừa mang trống ngang bụng vừa đánh (nhiều nơi có 2 hoặc 4 người khiêng và 1 người đánh). Tiếp theo là người đánh chiêng có núm, lần lượt từ lớn đến nhỏ; sau đó đến người đánh chũm chọe và cuối cùng là đến những người đánh chiêng bằng, cũng theo thứ tự trên. Vòng xoang (phần lớn là nữ) tiếp nối tạo thành vòng tròn quanh cây nêu, đôi khi tách riêng thành một vòng khác lớn hơn bao bên ngoài, cùng với những người đánh chiêng đi quanh cây nêu.
XUÂN TOẢN
 |
